Gnostycyzm (czasem nazywany gnostycyzmem) to zbiór religijno-filozoficznych przekonań i ruchów, które powstały w starożytności i były szczególnie aktywne w okresie wczesnochrześcijańskim. Termin “gnostycyzm” pochodzi od greckiego słowa “gnosis”, które oznacza “wiedzę” lub “poznanie”.
Gnostycy wierzyli, że istnieje ukryta lub tajemna wiedza (gnosis) o rzeczywistości, która jest dostępna tylko nielicznym wybranym. Ta wiedza miała zdaniem gnostyków potencjał uwolnić umysł od ograniczeń materialnego świata i duchowej niewiedzy, prowadząc do osiągnięcia wyższego stanu duchowego.
Podstawowe cechy gnostycyzmu to:
Dualizm: Gnostycy wierzyli w dualizm, czyli podział rzeczywistości na dwie przeciwstawne sfery. Były to często świat materialny uznawany za zły i duchowy uznawany za dobry. Duchowość była postrzegana jako wyższa od materialności, a doczesne rzeczy uznawane były za złudzenie lub więzienie duszy.
Kosmologia: Gnostycy mieli różne wizje kosmologii, ale w większości przypadków twierdzili, że świat został stworzony przez złego demiurga (twórcę) lub wychodził z chaosu. Duchowe bóstwa postrzegane były jako wyższe niż demiurg, a osiągnięcie jedności z tymi bóstwami było celem duchowym.
Antropologia: Gnostycy wierzyli, że istnieje iskra duchowa lub bóstwo ukryte w człowieku, coś wyższego niż ciało i umysł, które należy odkryć i uwolnić od więzów materialnego świata.
Osoba lub postać mądrości: Często w tradycjach gnostyckich występowały postaci bądź bóstwa mądrości, które były źródłem gnosis. Przykładem może być Sofía czy Wielki Nauczyciel.
Wraz z rozwojem wczesnego chrześcijaństwa, gnostycyzm stał się jednym z jego konkurencyjnych nurtów, ale został odrzucony przez większość chrześcijańskich doktryn, które uznawały go za herezję. Z biegiem czasu, gnostycyzm zanikł jako zorganizowane ruchy religijne, ale wpłynął na rozwój różnych doktryn i filozofii w ciągu wieków.
Współcześnie termin “gnostycyzm” jest używany także w szerszym kontekście, aby opisać wszelkie ruchy, które podkreślają znaczenie wewnętrznej wiedzy, duchowego rozwoju i osobistego doświadczenia, niekoniecznie związane z historycznym gnostycyzmem.